Co to jest imiesłów i jak go prawidłowo używać?

Imiesłów to nieosobowa forma czasownika. Pochodzi od czasownika, zachowuje jego znaczenie i łączenie się z innymi wyrazami, ale nie odmienia się przez osoby. W polszczyźnie może pełnić rolę przymiotnika lub przysłówka. Dzięki temu pomaga tworzyć zdania krótsze i jasne, łącząc działanie z opisem.

Dobra znajomość imiesłowów ułatwia mówienie i pisanie po polsku w sposób precyzyjny. Często pojawiają się w tekstach literackich, naukowych i publicystycznych, gdzie liczy się zwięzłość i styl. Bez tej wiedzy trudniej w pełni wykorzystać możliwości języka i budować wypowiedzi czytelne oraz estetyczne.

Jakie funkcje pełni imiesłów w języku polskim?

Imiesłów pozwala połączyć kilka informacji w jednym zdaniu bez tworzenia rozbudowanych zdań podrzędnych. Tekst staje się płynny i zwięzły. Zamiast zdania złożonego, można użyć imiesłowu, aby pokazać czynność główną i czynność towarzyszącą.

Imiesłowy przymiotnikowe, mając cechy czasownika, opisują rzeczowniki i pełnią funkcję przydawki lub orzecznika. Imiesłowy przysłówkowe, nieodmienne, działają podobnie do przysłówków: określają czasowniki, wskazując sposób, czas lub przyczynę. Przykład: „Idąc ulicą, słuchał podcastu” zamiast „Kiedy szedł ulicą, słuchał podcastu”. Takie formy skracają wypowiedź i dodają jej rytmu.

W jakich częściach mowy występują imiesłowy?

Imiesłów to forma czasownika, ale łączy cechy innych części mowy. Wyróżniamy dwie grupy: imiesłowy przymiotnikowe i imiesłowy przysłówkowe.

Imiesłowy przymiotnikowe zachowują się jak przymiotniki: odmieniają się przez przypadki, liczby i rodzaje oraz określają rzeczowniki (np. „czytająca dziewczyna”). Imiesłowy przysłówkowe są nieodmienne, określają czasowniki i mówią o okolicznościach czynności (np. „idąc do pracy”). Ta podwójna rola daje duże możliwości w budowaniu zdań.

Rodzaje imiesłowów

W polskim są dwie rodziny imiesłowów: przymiotnikowe i przysłówkowe. Każda ma swoje formy, końcówki i zastosowania. Choć obie pochodzą od czasownika, w zdaniu zachowują się inaczej, co ma duże znaczenie dla poprawnego użycia.

Imiesłowy przymiotnikowe opisują rzeczowniki i dodają im cech wynikających z działania. Imiesłowy przysłówkowe opisują okoliczności czynności wyrażonej czasownikiem: czas, kolejność, sposób lub przyczynę. Dzięki temu można precyzyjnie pokazać relacje między czynnościami.

Imiesłowy przymiotnikowe

Imiesłowy przymiotnikowe opisują rzeczowniki i odpowiadają na pytania: jaki? jaka? jakie? Odmieniają się tak jak przymiotniki (przez przypadki, liczby i rodzaje). Ich zadaniem jest krótkie opisanie cechy wynikającej z czynności, bez potrzeby tworzenia długich zdań.

Wyróżniamy dwie podgrupy: czynne i bierne. Czynne wskazują na wykonawcę czynności, a bierne na obiekt, na którym wykonano działanie. Podobieństwo końcówek do przymiotników bywa mylące, ale o imiesłowie decyduje jego pochodzenie od czasownika.

Imiesłów przymiotnikowy czynny

Wyraża czynność równoczesną z czynnością orzeczenia. Tworzymy go tylko od czasowników niedokonanych. Ma końcówki: -ący, -ąca, -ące (np. „czytający”, „pisząca”, „śpiewające”).

Określa rzeczowniki i skraca wypowiedź. Zamiast „uczeń, który czyta książkę” – „czytający uczeń”. Forma jest jasna i zwięzła, przydatna w tekstach, gdzie liczy się precyzja i krótki zapis.

Imiesłów przymiotnikowy bierny

Odnosi się do przedmiotu czynności, czyli do tego, na czym wykonano działanie. Tworzymy go od czasowników przechodnich (dokonanych i niedokonanych) za pomocą końcówek: -ny, -na, -ne, -ty, -ta, -te, -ony, -ona, -one (np. „zrobiony”, „napisana”, „zjedzone”, „podarty”, „umyty”).

Opisuje rzeczowniki z innej strony: coś zostało wykonane na danym obiekcie. Zamiast „ciasto, które zostało upieczone” – „upieczone ciasto”. Pamiętajmy, że choć końcówki przypominają przymiotniki, ta forma zawsze pochodzi od czasownika.

Imiesłowy przysłówkowe

Imiesłowy przysłówkowe są nieodmienne i określają czasowniki, podając okoliczności czynności głównej. Pokazują sposób, czas, przyczynę lub warunek. Dobrze nadają się do skracania zdań i łączenia informacji bez spójników.

Dzielą się na współczesne (czynność równoczesna) i uprzednie (czynność wcześniejsza). Każde mają stałe końcówki i konkretne użycie, które wyraźnie pokazuje relacje czasowe.

Imiesłów przysłówkowy współczesny

Opisuje czynność dziejącą się w tym samym czasie co czynność orzeczenia. Powstaje tylko od czasowników niedokonanych. Ma końcówkę „-ąc” (np. „czytając”, „wołając”, „idąc”, „śpiewając”, „pisząc”).

Uzupełnia czasownik główny i pozwala pominąć spójniki. Przykład: „Idąc ulicą, rozmawiał przez telefon” – obie czynności zachodziły równocześnie. Ta forma pomaga skracać wypowiedzi i brzmi naturalnie w mowie i piśmie.

Imiesłów przysłówkowy uprzedni

Odnosi się do czynności wcześniejszej niż czynność orzeczenia. Tworzymy go tylko od czasowników dokonanych. Ma końcówki „-wszy” lub „-łszy” (np. „zrobiwszy”, „poszedłszy”, „napisawszy”, „zjadłszy”).

Pokazuje kolejność zdarzeń. Przykład: „Zjadłszy obiad, poszedł na spacer” – najpierw jedzenie, potem spacer. Forma krótka, czytelna i przydatna w opowiadaniu o sekwencji czynności.

Odmiana i zastosowanie imiesłowów przymiotnikowych

Imiesłowy przymiotnikowe zachowują rdzeń czasownikowy, ale w zdaniu działają jak przymiotniki. Trzeba wiedzieć, jak łączą się z rzeczownikami i jak się odmieniają, by używać ich poprawnie. Dzięki odmianie mogą pełnić te same role składniowe co przymiotniki.

Dwutorowość (czasownikowy rdzeń + przymiotnikowa odmiana) daje szerokie możliwości tworzenia krótkich i dokładnych opisów. Aby korzystać z tego dobrze, warto znać reguły fleksji i różnice wobec zwykłych przymiotników.

Odmiana przez przypadki, liczby i rodzaje

Imiesłowy przymiotnikowe (czynne i bierne) odmieniają się tak jak przymiotniki: przez siedem przypadków, dwie liczby oraz rodzaje (w lp.: męski, żeński, nijaki; w lm.: męskoosobowy i niemęskoosobowy).

Forma imiesłowu musi zgadzać się z rzeczownikiem pod względem przypadku, liczby i rodzaju. Trzeba patrzeć na całe zdanie i kontekst. Np. „czytająca dziewczyna” (M. lp.) – „czytającej dziewczyny” (D. lp.) – „czytającym dziewczynom” (C. lm.) – „czytające dziewczyny” (B. lm.). Ta zgodność to podstawa poprawnego użycia.

Różnice między imiesłowami przymiotnikowymi a przymiotnikami

Łączy je odmiana, ale różni pochodzenie i znaczenie. Imiesłów przymiotnikowy pochodzi od czasownika i niesie cechę wynikającą z działania (np. „czytający chłopiec” – chłopiec, który czyta).

Przymiotnik jest samodzielną częścią mowy i opisuje cechę stałą, niezależną od działania (np. „inteligentny chłopiec”). Imiesłów wskazuje na ruch/akcję, przymiotnik na właściwość stałą. To pomaga dobrać właściwą formę w zdaniu.

Funkcje imiesłowów przymiotnikowych w zdaniu

Najczęściej występują jako przydawki (określenia rzeczowników). Np. „Zamknięte drzwi nie pozwalały wejść” – „zamknięte” określa, które drzwi.

Mogą też pełnić funkcję orzecznika w orzeczeniu imiennym, po czasownikach typu „być”, „zostać”, „stać się”. Np. „Drzwi były zamknięte”. Obie role pozwalają mówić krótko i jasno.

Użycie i zasady stosowania imiesłowów przysłówkowych

Imiesłowy przysłówkowe pomagają krótko opisać okoliczności czynności głównej. Aby używać ich poprawnie, trzeba znać reguły, zwłaszcza zasadę tożsamości podmiotów. Są nieodmienne, co upraszcza formę, ale wymaga uwagi przy budowaniu zdania.

Poprawne użycie pokazuje dobrą znajomość składni. Dzięki nim zdania są krótsze i dokładne. Poniżej najważniejsze różnice i reguły.

Różnice między imiesłowem przysłówkowym a przysłówkiem

Obie formy określają czasownik, ale działają inaczej. Imiesłów przysłówkowy jest formą czasownika: opisuje dodatkową czynność (równoczesną lub wcześniejszą). Np. „czytając książkę” – to czynność czytania towarzysząca innej czynności.

Przysłówek to osobna część mowy. Określa sposób, miejsce, czas lub przyczynę, ale sam nie nazywa czynności. Np. „czytał szybko” – „szybko” mówi o sposobie.

Imiesłowowy równoważnik zdania

Imiesłów przysłówkowy może zastąpić zdanie podrzędne. Taki równoważnik skraca wypowiedź bez utraty treści. Przed nim stawiamy przecinek.

Przykład: „Ścieląc łóżko, Marta słuchała muzyki” zamiast „Gdy Marta ścieliła łóżko, słuchała muzyki”. Taka konstrukcja jest częsta w piśmie i pomaga unikać powtórzeń.

Zasada tożsamości podmiotów

Podmiot zdania głównego i podmiot czynności wyrażonej imiesłowem przysłówkowym musi być ten sam. Inaczej powstaje błąd logiczny.

Poprawnie: „Czytając książkę, zrozumiałem jej przesłanie” (ja czytałem i ja zrozumiałem). Błędnie: „Usiadłszy na ławeczce, lunął deszcz” (to nie deszcz usiadł). Lepiej: „Siedząc na ławeczce, zauważyłem, że lunął deszcz”.

Typowe błędy w użyciu imiesłowów przysłówkowych

Najczęstszy błąd to złamanie zasady tożsamości podmiotów. Przykład: „Idąc do sklepu, padał deszcz” – wynika z tego, że deszcz „szedł do sklepu”.

Drugi częsty błąd to zła zgodność czasowa: użycie formy współczesnej, gdy czynność była wcześniejsza, lub odwrotnie. Np. „Piorąc ubranie, założył je na siebie” – nie da się założyć pranej rzeczy. Poprawnie: „Uprawszy ubranie, założył je na siebie”. Gdy masz wątpliwości, lepiej użyć zwykłego zdania podrzędnego.

Pisownia „nie” z imiesłowami

Pisownia „nie” z imiesłowami bywa kłopotliwa, ale obecne zasady są proste. Zależnie od typu imiesłowu piszemy „nie” łącznie albo rozdzielnie. Znajomość tego podziału pomaga uniknąć błędów.

Decydujące jest rozróżnienie na imiesłowy przymiotnikowe i przysłówkowe. Od tego zależy, czy „nie” będzie pisane razem, czy osobno.

Zasady pisowni dla imiesłowów przymiotnikowych

Od 1 stycznia 1998 r. imiesłowy przymiotnikowe z „nie” co do zasady piszemy łącznie (uchwała RJP). Przykłady: „niepalący”, „niemogące”, „nieumyte”, „niedomknięte”, „nieosadzone”, „nienabrane”.

Wcześniej dopuszczano pisownię rozdzielną w pewnych sytuacjach. Od początku 2024 r. RJP zapowiedziała nowe zasady obowiązujące od 1 stycznia 2026 r.: pisownia łączna z „nie-” przy imiesłowach przymiotnikowych będzie jedyną dopuszczalną. Warto już teraz stosować formę łączną.

Zasady pisowni dla imiesłowów przysłówkowych

Tu reguła jest stała: „nie” zawsze piszemy oddzielnie. Dotyczy to form współczesnych i uprzednich. Przykłady: „nie robiąc”, „nie słuchając”, „nie widząc”, „nie zrozumiawszy”, „nie sprawdziwszy”, „nie wszedłszy”, „nie zjadłszy”, „nie lubiąc”, „nie znając”, „nie dodając”.

Dzięki tej prostej zasadzie łatwo zapamiętać poprawną pisownię imiesłowów przysłówkowych.

Najczęstsze błędy związane z imiesłowami

Imiesłowy łączą cechy czasownika z przymiotnikiem lub przysłówkiem. To wygodne, ale sprzyja pomyłkom. Błędy wynikają zwykle z nieznajomości podstawowych reguł składniowych.

Pułapki dotyczą zarówno imiesłowów przysłówkowych (tożsamość podmiotów, zgodność czasowa), jak i przymiotnikowych (zgodność z rzeczownikiem). Poniżej konkretne przykłady.

Przykłady błędnego użycia imiesłowów w zdaniu

1) Złamanie zasady tożsamości podmiotów: „Idąc do sklepu, ochlapało mnie auto”. Popraw: „Gdy szedłem ulicą, ochlapało mnie auto”.

2) Błąd czasowy: „Piorąc ubranie, założył je na siebie”. Popraw: „Uprawszy ubranie, założył je na siebie”. Podobnie: „Jedząc obiad, wyszczotkował zęby” → „Zjadłszy obiad, wyszczotkował zęby”.

Ćwiczenia i przykłady użycia imiesłowów

Najlepiej utrwalić zasady na przykładach. Polszczyzna ma bogatą fleksję i składnię, więc warto ćwiczyć, aby używać imiesłowów swobodnie i poprawnie.

Poniższe zdania pokazują, jak imiesłowy skracają wypowiedź i zastępują zdania podrzędne, zachowując sens i porządek czasowy.

Imiesłowy przymiotnikowe – przykłady

• Imiesłowy przymiotnikowe czynne:
  • Czytający chłopiec siedział w kącie biblioteki. (chłopiec, który czyta)
  • Pisząca studentka skupiała się na pracy. (studentka, która pisze)
  • Śpiewające ptaki obudziły mnie o świcie. (ptaki, które śpiewają)
  • Biegnący pies dogonił piłkę. (pies, który biegnie)
  • Płonący dom oświetlał nocne niebo. (dom, który płonie)
• Imiesłowy przymiotnikowe bierne:
  • Zrobione zadanie leżało na biurku. (zadanie, które zostało zrobione)
  • Napisana książka czekała na wydanie. (książka, która została napisana)
  • Zjedzone ciasto smakowało wybornie. (ciasto, które zostało zjedzone)
  • Umyte naczynia lśniły w słońcu. (naczynia, które zostały umyte)
  • Ukryta skrzynia zawierała skarb. (skrzynia, która została ukryta)

W każdym przykładzie imiesłów określa rzeczownik i wskazuje cechę wynikającą z czynności. Dzięki temu zdania są krótsze i jasne.

Imiesłowy przysłówkowe – przykłady

• Imiesłowy przysłówkowe współczesne:
  • Idąc ulicą, spotkał starego znajomego. (szedł i równocześnie spotkał)
  • Czytając książkę, zapomniał o całym świecie. (czytał i równocześnie zapomniał)
  • Śmiejąc się głośno, opowiadała anegdoty. (śmiała się i równocześnie opowiadała)
  • Siedząc przy stole, rozwiązywał krzyżówkę. (siedział i równocześnie rozwiązywał)
  • Pisząc list, zasnął ze zmęczenia. (pisał i równocześnie zasnął)
• Imiesłowy przysłówkowe uprzednie:
  • Zjadłszy obiad, poszedł na spacer. (najpierw zjadł, potem poszedł)
  • Zrobiwszy zakupy, wróciła do domu. (najpierw zrobiła, potem wróciła)
  • Napisawszy raport, wysłał go do szefa. (najpierw napisał, potem wysłał)
  • Uczywszy się pilnie, zdał egzamin. (najpierw się uczył, potem zdał)
  • Usiadłszy wygodnie, włączył telewizor. (najpierw usiadł, potem włączył)

Pamiętaj o zasadzie tożsamości podmiotów: ten sam wykonawca musi stać za obiema czynnościami.

Często zadawane pytania o imiesłowy (FAQ)

Imiesłowy łączą cechy różnych części mowy, dlatego czasem budzą wątpliwości. Poniższe odpowiedzi porządkują podstawowe informacje i pomagają uniknąć błędów.

Wiedza o tym, czym jest imiesłów, jak go rozpoznać i do czego służy, ułatwia precyzyjne pisanie i mówienie.

Czy imiesłów jest zawsze czasownikiem?

Imiesłów jest nieosobową formą czasownika. Pochodzi od czasownika i dziedziczy jego znaczenie oraz łączenie się ze składnikami zdania, ale nie ma cech osobowych (nie odmienia się przez osoby, czasy, tryby). W zależności od typu przyjmuje cechy przymiotnika (imiesłowy przymiotnikowe) lub przysłówka (imiesłowy przysłówkowe).

Można więc powiedzieć, że to forma pośrednia: ma „ruch” czasownika, ale w zdaniu pełni rolę przymiotnika albo przysłówka.

Jak rozpoznać rodzaj imiesłowu?

Pomagają końcówki i pytania, na które forma odpowiada:

• Imiesłowy przymiotnikowe czynne: -ący, -ąca, -ące (np. czytający, pisząca, śpiewające).
• Imiesłowy przymiotnikowe bierne: -ny, -na, -ne, -ty, -ta, -te, -ony, -ona, -one (np. zrobiony, napisana, zjedzone).
• Imiesłowy przysłówkowe współczesne: -ąc (np. idąc, czytając, śmiejąc się).
• Imiesłowy przysłówkowe uprzednie: -wszy lub -łszy (np. zrobiwszy, poszedłszy).

Imiesłowy przymiotnikowe odpowiadają na pytania: jaki? jaka? jakie?; przysłówkowe współczesne: jak? w jaki sposób?; przysłówkowe uprzednie: kiedy? po czym?

Czy imiesłów może występować samodzielnie?

Rzadko działa całkowicie sam. Zwykle towarzyszy mu rzeczownik (dla imiesłowów przymiotnikowych) lub czasownik główny (dla przysłówkowych). Imiesłowy przymiotnikowe tworzą z rzeczownikiem zespół składniowy i zgadzają się z nim w przypadka, liczbie i rodzaju (np. „czytający chłopiec”).

Imiesłowy przysłówkowe tworzą równoważnik zdania zależny od orzeczenia i opisują czynność wykonywaną przez ten sam podmiot co orzeczenie. Nie zastępują orzeczenia w zdaniu pojedynczym. Są elementem większej konstrukcji i pełnią rolę uzupełniającą lub określającą.